ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ
Η επιθετικότητα και η εκδήλωσή της, η βία, είναι μια συμπεριφορά που προκαλεί βλάβη σε ανθρώπους ή αντικείμενα με λόγια ή έργα. Η επιθετικότητα αναφέρεται πάντα σε συμπεριφορές που έχουν ως στόχο να βλάψουν τον άλλο. Αν δεν υπάρχει αυτή η πρόθεση, όση ζημιά κι αν προκαλεί μια συμπεριφορά, δεν μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε ως επιθετική.
ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΙΘΕΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ
Ένα μεγάλο ποσοστό της επιθετικότητας αποτελεί φυσικό, ενοχλητικό επακόλουθο της κοινωνικοποίησης του παιδιού. Από τη γέννηση και έπειτα υπάρχουν ατομικές διαφορές ως προς τη διεκδικητικότητα και την παθητικότητα. Η οργή παρουσιάζεται σε πολλά νεογέννητα. Το βρέφος δεν ανέχεται να ανατρέπονται οι επιθυμίες του και έχει την τάση να επιτίθεται όταν απογοητεύεται. Στα μικρά παιδιά οι εκδηλώσεις θυμού δεν κατευθύνονται σε κάποιο άλλο συγκεκριμένο πρόσωπο, είναι αυτοκαταστροφικής μορφής. Τέτοιες εκδηλώσεις είναι να πηδούν νευριασμένα πάνω-κάτω, να κρατούν την αναπνοή τους, να κοκαλώνουν το σώμα τους, να ξεφωνίζουν κ.λπ. Αργότερα, εμφανίζεται η εχθρική, εκδικητική συμπεριφορά, η οποία αποβλέπει στο να προκαλέσει πόνο, βλάβη σε κάποιον άλλον. Και η επιθετικότητα αυτή παρουσιάζει εξίσου μεγάλη ποικιλία. Στα πλαίσια μιας τέτοιας συμπεριφοράς το παιδί μπορεί να σπρώχνει πράγματα, να αρπάζει δυνατά με τα χέρια, να τσιμπάει, να δαγκώνει, να χτυπάει, να επιμένει ανυποχώρητα κ.λπ. Ένα μικρότερο παιδί μπορεί να δαγκώσει κάποιον, όταν δεν ικανοποιείται η επιθυμία του, ένα μεγαλύτερο παιδί μπορεί να χτυπήσει ή να πετάξει κάτι στο άτομο που το παρεμποδίζει. Συνήθως υπάρχει μια σταθερή μείωση στη συχνότητα εξαναγκαστικών συμπεριφορών, από ένα μέγιστο σημείο γύρω στην ηλικία των 2 ετών. Αυτό που συνήθως συμβαίνει είναι ότι με την πάροδο του χρόνου οι γονείς δεν δέχονται πλέον κάποιες συγκεκριμένες εξαναγκαστικές συμπεριφορές, όπως φωνές, κλάματα και ξεσπάσματα νεύρων. Έτσι οι εν λόγω συμπεριφορές γίνονται στόχος για παρατήρηση και επιβολή κυρώσεων, οπότε με τον τρόπο αυτό ελαττώνονται η ένταση και η συχνότητά τους. Τα παιδιά λοιπόν μαθαίνουν εναλλακτικές, κοινωνικά αποδεκτές τακτικές για να εκφράσουν τις επιθυμίες τους και να πετυχαίνουν τους στόχους τους. Έως την ηλικία των 5 ετών τα περισσότερα παιδιά έχουν κατορθώσει να επιδεικνύουν λιγότερο αρνητισμό, λιγότερη μη συμμόρφωση και λιγότερες αρνητικές σωματικές ενέργειες, σε σύγκριση με τα μικρότερα. Υπάρχει μείωση των ξεσπασμάτων θυμού. Παρόλα αυτά στην ηλικία των 9, περισσότερο από το 50% των αγοριών αλλά μόνο 30% των κοριτσιών έχουν αρκετά συχνά εκρήξεις οργής.
Πότε χαρακτηρίζουμε ένα παιδί επιθετικό;
Για να καταλήξουμε να χαρακτηρίσουμε ένα παιδί ως επιθετικό, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε τα εξής στοιχεία:
α. Τη διάρκεια της επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού, δηλαδή αν είναι μια συμπεριφορά που κρατά καιρό, βδομάδες, χρόνια, αν εμφανίζεται σε τακτά διαστήματα ή είναι ένα τελείως παροδικό φαινόμενο.
β. Την ηλικία και το φύλο του παιδιού.
γ. Το βαθμό εχθρότητας, μίσους και εκδίκησης προς τους άλλους, που μπορεί να έχουν μέσα τους οι επιθετικές ενέργειες του παιδιού. Αν αυτές οι ενέργειες τους συνοδεύονται από τέτοια συναισθήματα, τα οποία εκδηλώνει μάλιστα φανερά το ίδιο, τότε το γεγονός πρέπει να μας ανησυχήσει.
δ. Τη δύναμη που έχει το παιδί να ελέγξει τον εαυτό του και να σταματήσει να προκαλεί πόνο στους άλλους, νιώθοντας πως κινδυνεύει η ασφάλεια τους.
ΑΙΤΙΑ
Οι αιτίες της προβληματικής συμπεριφοράς μπορεί να είναι εγγενείς στο άτομο, να είναι δηλαδή οργανικής προέλευσης ή να είναι περιβαλλοντικής φύσης. Οι εγγενείς αιτίες μπορεί να αφορούν υπερκινητικότητα, χαμηλή νοημοσύνη, συναισθηματικές διαταραχές, ψυχοπαθολογία.
Η υπερκινητικότητα από μόνη της αποτελεί μια προβληματική συμπεριφορά και ίσως τη συχνότερη. Το φαινόμενο έχει απασχολήσει επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων και αναφέρεται με τον όρο Υπερκινητικό Σύνδρομο, αφορά δε στο συνδυασμό ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας. Το σύνδρομο εμφανίζεται συχνότερα στα αγόρια απ’ ότι στα κορίτσια και φυσικά υπάρχουν διαφορές ως προς την ποιότητα και την ποσότητα του φαινομένου. Ακόμη παρατηρείται σε σημαντικό ποσοστό να επιμένουν οι πυρηνικές του δυσκολίες τόσο στην εφηβεία όσο και στην ενηλικίωση. Η ανεπιθύμητη συμπεριφορά, όμως, μπορεί να εμφανιστεί και λόγω δυσμενών περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως ένα διαταραγμένο και χαοτικό οικογενειακό ή ευρύτερο περιβάλλον. Το παιδί προκειμένου να ισορροπήσει συναισθηματικά και να επιβιώσει, θα αναπτύξει ενδεχομένως στρατηγικές και τεχνικές μη αποδεκτές. Πρώτα απ΄ όλα, πρέπει να επισημάνουμε αυτό που οι περισσότεροι ψυχολόγοι και οι παιδαγωγοί υποστηρίζουν: ότι η επιθετική συμπεριφορά, ακόμα και η υπερβολική ή «παθολογική», είναι κάτι σαν «ευλογία». Γιατί μας δείχνει ότι τα παιδιά έχουν κάποιο πρόβλημα μέσα τους και θέλουν να επικοινωνήσουν μαζί μας, ώστε να το βγάλουν προς τα έξω, να το δηλώσουν, έστω και με αυτόν τον τρόπο. Μοιάζει, σ΄ αυτήν την περίπτωση, η εκδήλωση επιθετικότητας με τον πυρετό των παιδιών μας: όταν ο ιός της γρίπης ή κάποιο μικρόβιο τα προσβάλει, ο πυρετός, όσο κι αν μας ταλαιπωρεί όλους, είναι το ξέσπασμα, το «καμπανάκι» που μας προειδοποιεί ότι κάτι οργανικά δεν πάει καλά. Ύστερα από την «ευλογημένη» προειδοποίηση, τα πράγματα μπορούν να πάρουν το δρόμο της θεραπείας.
Η εκρηκτικότητα ή η επιθετικότητα των παιδιών μας, λοιπόν, μπορεί να οφείλεται σε ένα ή σε περισσότερα αίτια από τα παρακάτω:
Στις υπερβολικές στερήσεις και απαγορεύσεις που τους επιβάλλουμε είτε οι γονείς και τα συγγενικά πρόσωπα, είτε οι δάσκαλοι ή οι συνομήλικοι. Τα συνεχή «μη» και «όχι» μπορεί να φέρουν ψυχική αναστάτωση και απογοήτευση στα παιδιά, ιδίως όταν νοιώσουν ότι δεν μπορούν να εκπληρώσουν ένα όνειρο τους, μια επιθυμία τους. Υπάρχει, τότε, ενδεχόμενο αυτή η απογοήτευση να φέρει την έκρηξη τους, τη βίαιη αντίδραση τους. Οι υπερβολικά αυστηροί γονείς οι οποίοι τιμωρούν συχνά το παιδί ανάλογα με τη δική τους συναισθηματική κατάσταση και δεν αφήνουν περιθώρια συναισθηματικής αντίδρασης και έκφρασης από μέρους του παιδιού, ενισχύουν άθελά τους τις επιθετικές του τάσεις. Αλλά και το αντίθετο έχει τα ίδια αποτελέσματα, οι υπερβολικά παραχωρητικοί γονείς που δεν θέτουν όρια στη συμπεριφορά του παιδιού.
Με τον ίδιο εκρηκτικό τρόπο αντιδρούν αρκετά παιδιά κι όταν οι γονείς, για διάφορους λόγους τα παραμελούν, τα απορρίπτουν ή τα υποβάλλουν σε σκληρούς ανταγωνισμούς. Η στέρηση της αγάπης των γονιών γεννά σε ορισμένα παιδιά εσωτερική ανασφάλεια και δυστυχία. Έτσι, προσπαθούν να ξανακερδίσουν την αγάπη και την προσοχή των αγαπημένων τους προσώπων, προβαίνοντας σε βίαιες ενέργειες, που θα μονοπωλήσουν το ενδιαφέρον τους.
Ένας τρόπος με τον οποίο γίνονται επιθετικά τα παιδιά είναι η μίμηση. Όταν το οικογενειακό περιβάλλον προσπαθεί με επιθετικό τρόπο να ελέγξει την επιθετικότητα των παιδιών, το μόνο που κατορθώνει είναι να το μιμηθεί το παιδί μιας και το γονεϊκό πρότυπο συμπεριφοράς γίνεται αντικείμενο μίμησης. Όταν οι γονείς είναι οι ίδιοι βίαιοι στη ζωή τους, αυστηροί, επικριτικοί και χρησιμοποιούν τη σωματική τιμωρία, για να λύσουν τα προβλήματα, συνήθως το μόνο που καταφέρνουν είναι ένα: να μάθουν στα παιδιά τους πώς να φέρονται βίαια. Αν τιμωρήσουμε το παιδί μας με ξύλο, επειδή το ίδιο χτύπησε ή έσπρωξε το φίλο ή τον αδερφό του, τότε απλώς του επιβεβαιώνουμε την ιδέα του ότι « μόνο το ξύλο φέρνει αποτέλεσμα» ή «βία είναι δύναμη, εξουσία, υπεροχή». Το παιδί φοβάται αυτόν που επιτίθεται και για να αποφύγει το φόβο αυτό, εσωτερικεύει το πρότυπο του επιτιθέμενου και κάνει το ίδιο. Πρέπει να έχουμε πάντα κατά νου ότι ο γονέας δεν είναι μόνο πηγή ζωής, τροφής και απολαύσεων, αλλά είναι και η από θέση απόλυτης ισχύος πηγή καταναγκασμού και απογοητεύσεων για το παιδί. Η επιθετικότητα των γονέων μπορεί να εκδηλωθεί από μια περιφρονητική ματιά μέχρι και τη σωματική βία .Εξαιτίας της επιθετικής και βάναυσης συμπεριφοράς στον οικογενειακό χώρο, τα παιδιά έχουν πολλές φορές αρνητικές εμπειρίες, όπως φαίνεται από έρευνες. Έτσι μεταβιβάζονται πολλές άσχημες μορφές κοινωνικοποίησης, γιατί τα παιδιά που βλέπουν και βιώνουν την επιθετικότητα μέσα στην οικογένεια τη μεταφέρουν και στην ευρύτερη κοινωνική ομάδα, πράγμα που δυσχεραίνει την προσαρμογή τους στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Η επιθετικότητα των παιδιών είναι συχνά η μακροπρόθεσμη συνέπεια της στάσης και του τρόπου ανατροφής τους. Έχει διαπιστωθεί ότι τόσο η χαλαρή πειθαρχία όσο και η εχθρική στάση των γονέων δημιουργεί στα παιδιά ελάχιστα ελεγχόμενη και έντονα επιθετική συμπεριφορά.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ (ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ)
Όσο μικρότερο είναι ένα παιδί ,τόσο εντονότερα απαιτεί την άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών του. Επομένως η εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων αποτελεί σημαντικό στοιχείο για τον περιορισμό της επιθετικής συμπεριφοράς. Η συμμόρφωση σε ορισμένα αιτήματα και οδηγίες των γονέων είναι ζωτικής σημασίας προκειμένου τα παιδιά να μάθουν και να αποκτήσουν βασικές κοινωνικές, διανοητικές και σωματικές δεξιότητες. Ανάμεσα στους λόγους για τους οποίους επιβάλλονται ορισμένοι κανόνες είναι:
– Η ανάγκη για ασφάλεια. Το παιδί πρέπει να μάθει να αποφεύγει κινδύνους.
– Η αρμονία στην οικογένεια. Ένα επιθετικό και ανυπάκουο παιδί, είναι πιθανών η αιτία για τη δυστυχία της οικογένειας και τη δυσαρμονία ανάμεσα στους γονείς και τα αδέρφια.
– Η κοινωνική ζωή της οικογένειας. Τα μη ελεγχόμενα ,καταστροφικά παιδιά δεν είναι ευπρόσδεκτοι επισκέπτες και προκαλούν την κοινωνική απομόνωση των γονέων και των ίδιων.
Όπως ακριβώς η συμπεριφορά που ενισχύεται έχει την τάση να επαναλαμβάνεται, με τον ίδιο τρόπο και η συμπεριφορά που δεν ενισχύεται ή τιμωρείται, τείνει να σταματάει. Με την ανταμοιβή δεν αναφερόμαστε απαραίτητα σε υλικά αντικείμενα– ή όταν χρησιμοποιούμε την τιμωρία, δεν υπονοούμε πράγματα που αναφέρονται στη σκληρή ή επώδυνη σωματική τιμωρία. Προσπαθούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να δουν ότι ορισμένες συμπεριφορές προκαλούν επιθυμητές συνέπειες (π.χ. έπαινος, αποδοχή, εκτίμηση, δώρα, προνόμια) στην κοινωνική ζωή, ενώ άλλες μορφές συμπεριφοράς, όχι. Αν το παιδί σας κάνει κάτι που δεν σας αρέσει, όπως το να χάνει την ψυχραιμία του εύκολα, μπορείτε να αυξήσετε την ικανότητα του να σκέφτεται πρώτα και να συγκρατεί το θυμό του μέσω μιας σταθερής επιβολής κυρώσεων για ανεπιθύμητες συμπεριφορές. Με αυτό τον τρόπο δίνετε αυτό που ονομάζουμε «αρνητική ενίσχυση» στις προσπάθειες του να διατηρήσει την ψυχραιμία του. Μπορεί να μη χρειαστεί να εκτελέσετε την ποινή αν το παιδί πιστεύει την απειλή σας, αν δηλαδή μέχρι εκείνη τη στιγμή ήσασταν συνεπείς σε αυτά που λέγατε και κρατούσατε το λόγο σας. Για παράδειγμα, αν πείτε « αν δεν σκέφτεσαι πρώτα και επιτίθεσαι στην αδελφή σου, δεν θα σου επιτρέψω να δεις τηλεόραση», τότε η απόφαση του παιδιού να σκέφτεται πρώτα και να πάψει να επιτίθεται θα ενδυναμωθεί / ενισχυθεί.
Βέβαια, θα αναρωτηθούν ορισμένοι γονείς: «Καμιά τιμωρία, καμιά επίπληξη δε θα γίνει;» Αν οι γονείς επιλέξουν, τελικά, αυτή τη μέθοδο αντιμετώπισης, πρέπει να τη συνοδεύουν με συζήτηση και εξήγηση για τις αιτίες που επιβλήθηκε η τιμωρία. Αν χρειαστεί να τιμωρήσουμε τα παιδιά, καλύτερα αυτή η τιμωρία να μην είναι σωματική (ξυλοδαρμός, στέρηση τροφής) ή λεκτική ταπείνωση (« Είσαι τέρας, γαϊδούρι» κ.τ.ό.). Προτιμότερο η τιμωρία να είναι, για παράδειγμα, μικρή στέρηση προνομίων («Δε θα πάμε τη βόλτα που συμφωνήσαμε») και άμεση, δηλαδή να πραγματοποιηθεί σύντομα, για να καταλάβουν τα παιδιά ότι αυτή η τιμωρία είναι απόρροια της βίαιης συμπεριφοράς και όχι επειδή δεν τα αγαπάμε γενικά, Ας αποφύγουμε, επίσης, τις απειλές («Θα τα πω όλα στον μπαμπά σου να σε κανονίσει») ή τις αναβολές της τιμωρίας, που παρατείνουν το φόβο και την αγωνία τους. Παράλληλα, εξηγούμε στα παιδιά πόσο πιο όμορφα είναι τα πράγματα, όταν είναι ήρεμα. Τους δηλώνουμε, επίσης, ότι κατανοούμε πως κάτι τα βασανίζει κα αν θέλουν μπορεί να το μοιραστούν μαζί μας. Εάν διασφαλίσετε (μέσα σε ασφαλή όρια) ότι το παιδί θα μπορεί να υποστεί τις συνέπειες των πράξεων του, θα έχετε έναν αποτελεσματικό τρόπο αλλαγής της συμπεριφοράς. Αν ένα παιδί μεταχειρίζεται με άγριο τρόπο κάτι που του ανήκει (π.χ. το σπάει), τότε υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα να μάθει να είναι προσεκτικό, αφού πρέπει να μείνει χωρίς αυτό. Αν πάντα αντικαθιστάτε το παιχνίδι, το παιδί είναι πιθανό να συνεχίσει να είναι καταστροφικό.
Τα παιδιά μαθαίνουν ένα μεγάλο μέρος της κοινωνικής συμπεριφοράς τους (και πολλές άλλες πολύπλοκες ενέργειες) μιμούμενα τους άλλους. Μαθαίνουν μέσα από τις παρατηρήσεις των σημαντικών ανθρώπων στο περιβάλλον τους, αντιγράφουν αυτά που εκείνοι κάνουν και λένε. Η ικανότητα του παιδιού να μιμείται έχει ωστόσο και την αρνητική πλευρά της και παίζει έναν σημαντικότατο ρόλο στη μάθηση των ανεπιθύμητων συμπεριφορών. Πολλές φορές ξεχνούμε ότι τα παιδιά όχι μόνο κάνουν όσα λέμε, αλλά και ότι εμείς κάνουμε. Μπορείτε να καταγράψετε σε μία στήλη ενός χαρτιού τις συμπεριφορές εκείνες του παιδιού σας για τις οποίες διατυπώνετε παράπονα, και στην επόμενη στήλη ποια μέλη της οικογένειας κάνουν τα ίδια ή παρόμοια πράγματα. Για να διδάξετε σε ένα παιδί καινούριους τρόπους συμπεριφοράς, δώστε του την ευκαιρία να παρατηρήσει κάποιο πρόσωπο που εκτελεί τις επιθυμητές συμπεριφορές. Ας τονίζουμε στα παιδιά μας ότι η βία πληγώνει τους άλλους και ότι, για να μπορούμε να ζούμε ευτυχισμένα, είναι ανάγκη να σεβόμαστε την ελευθερία και τη σωματική ακεραιότητα όλων των ανθρώπων.
Το να μπορούν να ασκούν αυτοέλεγχο στο θυμό τους και να βρίσκουν συμβιβαστικές λύσεις, ώστε να μη μαλώνουν με τους συμμαθητές τους, είναι δική μας δουλειά να τους το μάθουμε. Ας προσπαθήσουμε να χαλιναγωγούμε τον δικό μας επιθετικό εαυτό, για να μην μας μιμηθούν τα παιδιά μας. Αφού, όπως λένε, τα παιδιά είναι «καθρέπτες» της δικής μας προσωπικότητας, θα ήταν άσχημο να αναγνωρίσουμε, μια μέρα, το δικό μας κακό και βίαιο εαυτό μέσα σε αυτούς τους «καθρέπτες».